Author :
DOI : 10.26449/sssj.1985
Year-Number: 2019-51
Language : null
Konu :
Abstract
Anadolu’da ters T plan tipolojinde biçimlenen; çok işlevli, tekke, zaviye, imaret, tabhane ve fütüvvet cami olarak da anılan tabhaneli (zaviyeli) camilerin tanımlanmasında ve adlandırılmasında bir kavram karışıklığının varolduğu görülmektedir. Bu nedenle çalışma; küçük nüanslarla birbirlerinin yerine kullanılan bu kavramları etimolojik ve işlevsel olarak tartışmayı, tabhaneli camilerin ortaya çıkış nedenlerini, mekânsal oluşumunu araştırmayı ve örnekler üzerinden değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Çalışma kapsamında tabhaneli camilerin plan şemaları, planı oluşturan mekân ve yapı elemanlarının (esas ibadet mekânı, orta sofa, tabhane odaları (yan hücreler), son cemaat yeri (revaklı giriş), portal (giriş kapısı), minare ve şadırvan) tasarım anlayışı ile bu yapıların bu yapıların toplumsal, mekânsal ve sosyo-ekonomik boyutta etkileri tartışılmıştır.
Keywords
Abstract
ABSTRACT Formed in reverse T plan typology in Anatolia; It is seen that there is a confusion in the definition and naming of multifunctional mosques, which are also known as dervish lodges, (zaviye-small Dervish lodges), construction-imaret, tabhane and futüvvet mosques. Therefore, the study; the aim of this course is to discuss etymologically and functionally these concepts which are used interchangeably with small nuances. Within the scope of the study, the plan schemes of the mosques with tabhanes, the design of the space and building elements (main worship space, middle sofa, tannery rooms (side cells), the last congregation area (porch entrance), portal (entrance door), minaret and fountain) and the social, spatial design of these structures and socio-economic effects.
Keywords
- Acar, T. (2011). Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli Camiler, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege
- Acar, T. (2011). Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli Camiler, Yayınlanmamış Doktora Tezi, EgeÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.Acar, T. (2013). Tabhaneli Camilerin Tipolojisi Üzerine Bir Deneme, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:28, Isparta.
- Akçıl, N. (2013). Yıldırım Camii: Edirne’de XIV. Yüzyılın Sonunda İnşa Edilen Cami, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 43, İstanbul.
- Akgündüz, A. (1988). İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müesseseleri, Türk Tarih KurumuYayınları, Ankara.Arıcı, K. (1999). Bir Sivil Toplum Kuruluşu Olarak Anadolu Ahiliği (Ahiyan-i Rum), İkinci UluslararasıAhilik Kültürü Sempozyumu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.Arslan, Ç. (1995). Erken Osmanlı Döneminde Akıncı Beyleri ve Banilikleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- Aslanapa, O. (1964). İznik’te Sultan Orhan Camii Kazısı, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı: 1, Ankara. Aslanoğlu, İ. (1988). Ankara Karacabey Külliyesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
- Aşıkpaşaoğlu (1992). Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
- Ayverdi, E. H. (1965). Bursa’da Orhan Gazi Camii ve Osmanlı Mimarisinin Menşei, Vakıflar Dergisi, Sayı: 6, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
- Ayverdi, E. H. (1989a). Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri. Fetih Cemiyeti Yayınları,İstanbul.Ayverdi, E. H. (1989b). İstanbul Mimari Çağının Menşei Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, Fetih CemiyetiYayınları, İstanbul.Ayverdi, E. H. (1989c). Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul.
- Bakırer, Ö. (1976). Onüç ve Ondördüncü Yüzyılda Anadolu Mihrapları, ODTÜ Yayınları, Ankara.Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar veTemlikler İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler, Vakıflar Dergisi, Sayı: 11, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
- Barkan, Ö. L. (1963). Şehirlerin Teşekkülü ve İnkişafi Tarihi Bakımından Osmanlı İmparatorluğu’ndaİmaret Sisteminin Kuruluşu ve İşleyişi Tarzına Ait Araştırmalar, İktisat Fakültesi Mecmuası, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
- Batur, A. (1970). Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar Üzerine, Anadolu Sanatı Araştırmaları II, İstanbul.Bayburtluoğlu, Z. (1976). Anadolu Selçuklu Devri Büyük Programlı Yapılarında Ön Yüz Düzeni, Vakıflar Dergisi, Sayı: XI, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
- Baykal, K. (1982). Bursa ve Anıtları 2, İstanbul.
- Bayramoğlu, F. (1989). Hacı Bayram-ı Veli Yaşamı-Soyu-Vakfı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
- Bayramoğlu, F. (1990). Bir Eski Ankara Vardı. Başkent Söyleşileri (s. 195-204). Kent-Koop yayınları,Ankara.Berki, A. H. (1964). Vakıf Kuran İlk Osmanlı Padişahı, Vakıflar Dergisi, Sayı:5, Vakıflar GenelMüdürlüğü Yayınları, Ankara.Budak, A. (2013). İmaret Kavramı Üzerinden Erken Osmanlı Ters T Planlı Zaviyeleri İle Aşhanelerinİlişkisi: Osmanlı Aşhanelerinin Kökenine Dair Düşünceler, METU Journal of the Faculty of Architecture, Sayı: 33: 1, ODTÜ Yayınları, Ankara.
- Çağatay, N. (1952). Fütüvvet-Ahi Müessesesinin Menşei Meselesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 1, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara.
- Çağatay, N. (1990). Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
- Çakmak, Ş. (1999). Erken Osmanlı Mimarisinde Taç Kapılar, Yayınlanmamış Doktora Tezi, EgeCezar, M. (1985). Tipik Yapılarıyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
- Çetin, İ. (1999). Bir Fikir Sistemi Olarak Ahilik, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu, KültürBakanlığı Yayınları, Ankara.Çetintaş, S. (1946). Türk Mimari Anıtları: Osmanlı Devri, Bursa’da İlk Eserler, Milli Eğitim BakanlığıÇetintaş, S. (1952). Türk Mimari Anıtları, Osmanlı Devri, Bursa’da Murad I ve Bayezid Binaları, MilliEğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.Çetintaş, S. (1958). Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değildir, Maarif Basımevi, İstanbul.
- Demir, G. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşunda Ahilerin Rolü, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
- Demir, G. (2000), Osmanlı Devletinin Kuruluşu ve Ahilik, Ofset Matbaası Yayınları, İstanbul.
- Demiriz, Y. (1979). Osmanlı Mimarisinde Süsleme (Erken Devir: 1300-1453), Kültür Bakanlığı Yayınları, Develioğlu, F. (1993). Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitapevi Yayınları, Ankara.
- Dikmen, Ç. B. ve Toruk, F. (2019a). Amasya Yörgüç Paşa Külliyesinden Günümüze Ulaşamayan Yapıların Değerlendirilmesi, , Social Sciences Studies Journal, Vol. 5, Issue: 44, p. 4975-4995)
- Dikmen, Ç. B. ve Toruk, F. (2019b). Amasya Yörgüç Paşa Cami ve Türbesi, Social Sciences Studies Journal, Vol. 5, Issue: 39, p. 3627-3655
- Dikmen, Ç. B. ve Toruk, F. (2019). Fotoğraf ArşiviDoğan, A. I. (1977). Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları, Tekkeler ve Benzer Nitelikteki Fütüvvet Yapıları, İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
- Doğru, H. (1991). XVI. Yüzyıl Sultanönü Sancağında Ahilik ve Ahi Zaviyeleri, Kültür Bakanlığı Yayınları,Ekinci, B. (2017). Seyit Battal Gazi Tekkesi’nin Tarihsel Sürekliliği ve Koruma Sorunları, Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu, Trabzon.
- Emir, S. (1994). Osmanlı Mimarlığında Çok İşlevli Yapılar: Kentsel Kolonizasyon Yapıları Olarak Zaviyeler, Akademi Kitabevi Yayınları, İzmir.
- Erarı, F. (1999). Ahilik ve Ahilik Kültürünün İktisadi Hayatımızdaki Anlam ve Önemi, II. UluslararasıErat, B. (1987). Amasya II. Bayezid Külliyesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- Ersen, A. (1986). Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Biçim Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği, İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
- Eser, E. (2000). 11.-14. Yüzyıllar Anadolu-Suriye İlişkileri (Cephe Mimarisinde Suriye Etkileri), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- Evliya Çelebi, (1999). Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 1-2, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
- Eyice, S. (1962). İlk Osmanlı Devrinin Dini İctimai Bir Müessesesi: Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, İktisat Fakültesi Mecmuası, Sayı: 23/1, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
- Eyice, S. (1969). Çorum’un Mecidözü’nde Aşıkpaşa Oğlu Elvan Çelebi Zaviyesi, Türkiyat Mecmuası, Sayı: 15, İstanbul.
- Eyice, S. (1992). Bayezıt II Camii ve Külliyesi, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 6, Diyanet Vakfı Yayınları, Faroqhi, S. & Ocak, Y. (1986). Der Bektaschi-Orden in Anotolien, Berlin.
- Faroqhi, S. (1997). Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. Gabriel, A. (1934). Monuments Turcs’d Anatolia (Amasya, Tokat, Sivas), Paris.
- Gökbilgin, T. M. (1951). Murad I. Tesisleri ve Bursa İmareti Vakfiyesi, Türkiyat Mecmuası, Sayı: 10,Gölpınar, A. (1952). İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı ve Kaynakları, İktisat Fakültesi Mecmuası, Sayı: XI/1, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
- Gündüz, F. (2003). Mahmut Paşa Küllişyesi, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 27, Diyanet Vakfı Yayınları, Hatemi, H. (1969). Önceki ve Bugünkü Türk Hukukunda Vakıf Kurma Muamelesi, İstanbul.
- Huart, C (1951), İmaret, İslam Ansiklopedisi, Sayı 5/2, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul. Hüsameddin H. (1911). Amasya Tarihi,1 Hikmet Matbaası Yayınları, İstanbul.
- Hüsameddin, H. (1986). Amasya Tarihi 1 (Sadeleştiren: A Yımaz-M Akkuş), Ankara. İbn Batuta (1983). İbn Batuta Seyahatnamesi, Üçdal Yayınları, İstanbul.
- İnal, G. (1982). Orta Çağlarda Anadolu da Çalışan Suriyeli ve Mezopotamyalı Sanatçılar, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı: XV, İstanbul.
- İnalcık, H. (1999). Ahilik, Toplum ve Devlet, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu, KültürKaramağaralı, H. (1982). Sahip Ata Camii’nin Restitüsyonu Hakkında Bir Deneme, Röleve ve Restorasyon Dergisi, Sayı: 3, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
- Keskin, M. (1999). Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Hayatının Tanziminde Ahiliğin Oynadığı Rol, II. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyumu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
- Köprülü, M. F. (1959). Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
- Kuban, D. (1968). Anadolu Türk Şehri, Tarihi Gelişimi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerine Bazı Gelişmeler, Vakıflar Dergisi, Sayı: 7, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
- Kuban, D. (1973). Amasya ve Sivas, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı: 26/305, Milli Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi, YEM Yayınları, İstanbul.
- Kuran, A. (1964). Edirne’de Yıldırım Camii, Belleten, Sayı: 28, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Kuran, A. (1968). The Mosque in Early Ottoman Architectura, Chicago.
- Kuran, A. (1979). Onbeşinci ve Onaltıcı Yüzyıllarda İnşa Edilen Osmanlı Külliyelerinin Mimari EsaslarıKonusunda Bazı Görüşler, Birinci Milletlararası Türkiyat Kongresi, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi Yayınları, İstanbul.
- Kutlu, M. (2017). XIV-XV. Yüzyıllara Ait Osmanlı Camilerinde Tuğla-Taş Almaşıklığı Üzerine Gözlemler, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı: XXVI, İzmir.
- Meinecke, M. (1992). Die Mamlukische Architektur in Aqypten und Syrien (H648/1250 M923/1517), Glückstadt: Verlag.
- Müderrisoğlu, F. (1986). Edirne II. Bayezid Külliyesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, HacettepeÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.Numan, İ. (1982). Anadolu’nun Fethinden İstanbul’un Fethine Kadar Türk Tekke ve Zaviye MimarisiHakkında Araştırma, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Ocak, A. Y. (1978). Zaviyeler (Dini, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme), Vakıflar Dergisi, Onur, O. (1974). Türk Mimari Vesikalarında Edirne Minareleri, Yenilik Yayınları, İstanbul.
- Öney, G. (1971). Ankara’da Türk Devri Yapıları, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara.
- Önge, Y. (1984). Konya Sahip Ata Hankâhı, Suat Kemal Yetkin’e Armağan Kitabı, Hacettepe ÜniversitesiÖzbek, Y. (1999). Erken Osmanlı Mimarisinde Taş Süsleme, Yayınlanmamış Doktora Tezi, HacettepeÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.Özcan, T. (1991). Osmanlı İmaret Sisteminin İktisadi İşleyişi (Klasik Dönem), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
- Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Cilt: 3, s. 445, 648, İstanbul.
- Rabyz, J. & Tanındı Z. (1993). Turkish Bookbinding in the 15. Century. The Foundation of an Ottoman Court Style, London.
- Reyhanlı, T. (1976). Osmanlı Mimarisinde İmaret: Külliye Üzerine Notlar, Türk Kültürü Araştırmaları, Sayı: XV/1-2, Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, İstanbul.
- Sönmez, Z. (1995). Başlangıçından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk İslam Mimarisinde Sanatçılar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
- Söylemezoğlu, H. K. (1955). İslam Dini İlk Camiler ve Osmanlı Camileri, İstanbul Teknik ÜniversitesiTaescher, F. (1932). Das Nilüfer Imaret in Isnik und Seine Bauinschrift, Der İslam, Sayı 20, Alman Şarkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Hamburg.
- Taescher, F. (1955). İslam ve Ortaçağında Fuutuvva (Fütüvet Teşkilatı), İktisat Fakültesi Mecmuası, Sayı: 15, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
- Tanman, B. (1994). İmaretler, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul.
- Tanman, B. (1996). Gedik Ahmed Paşa Külliyesi, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 13, Diyanet Vakfı Yayınları,Top, M. (1997). Erken Dönem Osmanlı Mihrapları XIV-XV. Yüzyıl, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
- Top, M. (2002). Ortaçağ Türk Mimarisinde Mihrap, Türkler, C.6, İstanbul.
- Toruk, F. (2002). Amasya Yörgüç Paşa Külliyesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Toruk, F. (2012). Fotoğraf Arşivi
- Tüfekçioğlu, A. (1997). Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazının Kullanımı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
- Urak, G. (1994). Amasya Türk Devri Şehir Dokusu, Yapıların Analizi ve Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
- Uysal, A. O. (1985). Erken Osmanlı Dönemi Minareleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, AnkaraUysal, A. O. (1990). Anadolu Selçuklularından Erken Osmanlı Dönemine Minare BiçimlerindekiGelişmeler, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt: XXXIII, Ankara Üniversitesi Uysal, A. O. (1997). Zaviyeli Camilerde Minare Problemi, Türk Etnografya Dergisi, S.XX, Ankara.
- Uzunçarşılı, İ. H. (1968). Sivas ve Kayseri Hükümdarı Kadı Burhaneddin Ahmed, Belleten, XXXII/26, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
- Ülgen, A. S. (1938). İznik’te Türk Eserleri, Vakıflar Dergisi, Sayı: 1, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları,Ülgen, A. S. (1958). İnegöl İshak Paşa Mimari Manzumesi, Vakıflar Dergisi, Sayı: 4, Vakıflar Genel Ünsal, B. (1959). Turkish Islamic Architecture, London.
- Yenişehirlioğlu, F. (1989). XIV-VI Yüzyıl Mimari Örneklere Göre Bursa Kentinin Sosyal, Ekonomik Ve Kültürel Gelişimi, IX. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
- Yurdakul, E. (1969). Tokat Vilayetinin Gümüştop (Dazya) Köyündeki XIV. Yüzyıla Ait Eserler, Vakıflar Dergisi, Sayı: 7, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
- Yüksel, İ. A. (1983). Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid ve Yavuz Sultan Selim Devri, Fetih CemiyetiURL 1 http://sssjournal.com/Makaleler/433394211_10_5-39.ID1616_Dikmen&Toruk_3627-3655.pdf (Erişim Tarihi: 11.10.2019)
- URL 2 https://www.etimolojiturkce.com/kelime/tekke (Erişim Tarihi: 20.07.2019) URL 3 https://islamansiklopedisi.org.tr/ribat (Erişim Tarihi: 20.07.2019)
- URL 4 https://www.arkeolojikhaber.com/haber-ribat-nedir-ribatlar-hangi-amacla-kullanilmislardir-16958/ (Erişim Tarihi: 15. 08.2019)
- URL 5 https://islamansiklopedisi.org.tr/hankah#2-mimari (Erişim Tarihi: 11.10.2019) URL 6 https://www.kulturportali.gov.tr (Erişim Tarihi: 02.01.2019)
