TÜRK-İSLAM BEZEME SANATINDA GAMALI HAÇ (SVASTİKA) İLE ÇARKIFELEK MOTİFLERİNİN KÖKEN VE İKONOGRAFİK ANLAMLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME
Author :
Abstract
Türk-İslam bezeme sanatında kullanan motiflerin kaynaklarına inildiğinde çok farklı ve geniş coğrafyalarda karşımıza çıkan motiflerle büyük benzerlik gösterdikleri görülmektedir. Ancak, ikonografik çözümlemeleri yapıldığında Türklerin İslamiyet’i kabul etmelerinden sonra bu motiflere farklı anlamlar yükledikleri ve yeni bir anlayışla değerlendirerek kullandıkları da anlaşılmaktadır. Türk-İslam bezeme repertuarında çok geniş bir kullanım alanı olan ve zengin ikonografik anlamları ile dikkat çeken gamalı haç (svastika), çarkıfelek motifleri bu bağlamda en yaygın görülen motiflerin başında gelmektedir. İnsanlığın bilinen en eski sembollerinin başında gelen ve kaynağı Paleolitik dönemlere kadar uzanan gamalı haç (svastika), çarkıfelek motifleri farklı zaman dilimlerinde, farklı coğrafyalardaki toplumların “iyiliği”, “doğruluğu”, “koruyucu gücü temsil etme” gibi zengin anlamlar yükleyerek kullandıkları motifler olduğu görülmektedir. Ortak kökenden geliştikleri kabul edilen gamalı haç (svastika), çarkıfelek motiflerinin kaynakları, yansımaları ve ikonografik anlamları üzerine günümüze kadar birçok araştırmalar yapılmıştır. Ancak, bu motiflerin Türk-İslam sanatı bağlamında ikonografik anlamları konusunda ayrıntılı bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Bazı yayınlarda kısmen değinilen bu motiflerin Türk-İslam bezeme sanatının en yaygın motiflerinden oldukları görülmektedir. İslam öncesi Türk kültür tarihinde önemli bir yeri olan, kozmolojik anlamlarının yanı sıra dinsel ve siyasal anlamları ile ön plana çıkan bu motiflerin Türklerin İslam dinini kabul etmelerinden sonra da varlığını sürdürdüğü ve evrilerek yeni anlamlar yüklenilip kullanıldıkları görülmektedir. Bu araştırma bildirisinde gamalı haç (svastika), çarkıfelek motiflerinin kaynağı, Türk-İslam bezeme sanatındaki kullanımı ve ikonografik anlamları üzerinde ayrıntılı durularak örnekler ışığında çözümlemeye gidilmiş, tarihi çerçeve olarak da İslam sonrası Türk sanatı dönemi ele alınmıştır.
Keywords
Abstract
Analyzing sources of motifs that used in the Turkish-Islamic decorative arts, they appear to be quite similar to motifs existing in various and wide range of geographies. However, when they are analyzed regarding iconographical dimension, it can be seen that Turks developed a new interpretation and different meanings of these motifs after accepting Islamic religion. They used the motifs with a new understanding. In Turkish-Islamic decoration repertory, flyfot (swastika) and wheel of fortune motifs which have a wide range of usage and rich iconographic meanings are the most common motifs in this context. Swastika and wheel of fortune motifs, two of the earliest known symbols of mankind and dating back to the Paleolithic period, used in various and rich meanings such as "goodness", "correctness", "representing protective power" by societies in different geographies. Many studies have been implemented related source, reflections and the iconographic meanings of swastika and wheel of fortune motifs which are considered to have a common root. Yet, it has not been found any detailed study regarding iconographic meanings of these motifs in Turkish-Islamic art context. These motifs, which are partly mentioned in some publications, are indicated among the most common used motifs of Turkish-Islamic decoration art. The motifs with religious, political and cosmological meanings had a significant place in Turkish culture before Islam. They maintained to exist with a new interpretation and an altered perspective after Islamic period. Source, usage in Turkish-Islamic decorative art and iconographic meanings of swastika and wheel of fortune motifs have been examined in details in this research article. The motifs have been analyzed by using various motif samples. Post-Islamic Turkish art period comprises historical framework of the article.
Keywords
- Alp, K. Özlem (2009). Orta Asya’dan Anadolu’ya Kültürel Sembollere Giriş, Ankara: Eflatun Yayınları.
- Alp, K. Özlem (2009). Orta Asya’dan Anadolu’ya Kültürel Sembollere Giriş, Ankara: Eflatun Yayınları.
- Avşar, Lale (2010). "Antik Yunan Seramiklerindeki Haç ve Çarkıfelek Simgeleri ve Bunların Avrasya, Anadolu ve Mezopotamya Kültürlerindeki Muhtemel Kaynakları, Mukaddime, s.3, 115-141.
- Candan, Ergün (2008). Türklerin Kültür Kökenleri, İstanbul: Sınır Ötesi Yayınları.
- Çaycı, Ahmet (2002). Anadolu Selçuklu Sanatında Gezegen ve Burç Tasvirleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Çaycı, Ahmet (2006). “Asya’dan Anadolu’ya Uzanan Serüven: Çark-ı Felek ve Ejder Birlikteliğinin Nadir BirKonya Örneği”, Sanatta Anadolu Asya İlişkileri, Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı’ya Armağan, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 129-136.
- Çaycı, Ahmet (2016). “Zaman ve Sanat Bağlamında Çarkıfelek Motifi”, Uluslararası İslâm Medeniyetinde Zaman Sempozyumu Bildirileri C.II, İstanbul, 299-306.
- Çetin, Yusuf (2010) “Patnos-Tutak Çevresinde Türbe ve Tarihi Mezarlıklar”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S.24, 23-47.
- Çetin, Yusuf (2015). Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları, International Journal of Social Science, Number: 40, 87-105.
- Danık, Ertuğrul (2006). “Koç ve At Şeklindeki Tunceli Mezar Taşlarının Figürleri Hakkında Bir Deneme”,Sanatta Anadolu Asya İlişkileri, Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı’ya Armağan, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 169-192.
- Doğan Şaman, Nermin (2001). “Oklu Çakır/Oklu Çark/Gök Çığrısı: Selçuklu Süslemesinde Bir Motif”, I.Uluslararası Selçuklu Medeniyetleri Kongresi Bildirileri Kitabı I, Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 243-249.
- Esedova, Hatice Veli Kızı (2008). “Halılarda Mitoloji”, 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey AfrikaÇalışmaları Kongresi 10-15.09.2007 Ankara /Türkiye) Bildirileri Kitabı, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 4/1, 517-544.
- Esin, Emel (2001). Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
- Esin, Emel (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: KabalcıGümüştekin, Nuray (2011). Anadolu ve Diğer Kültürlerde İşaret ve Simgelerde Anlam, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.14, S. 11, 103-117.
- Gürlevik, Sabiha. (2008). Sivas Mezar Kitabeleri Üzerine Bir İnceleme, Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Sivas.
- Kardeşlik, Selman (2011). “Vakıflar Halı Müzesinde Selçuklu ve Selçuklu Geleneğindeki Halılarda Kozmonolojik ve İkonografik Boyut”, Restorasyon Yıllığı Dergisi, 2011-2, 73-90.
- Mülayim, Selçuk (1982). Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler-Selçuklu Çağı-, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
- Mülayim, Selçuk (1999). Değişimin Tanıkları Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
- Ögel, Semra (1994). Anadolu’nun Selçuklu Çehresi, Akbank Yayınları.
- Öney, Gönül (1969). “Anadolu'da Selçuk Geleneğinde Kuşlu, Çift Başlı Kartallı, Şahinli ve Arslanlı Mezar Taşları”, Vakıflar Dergisi, VIII, 238-301.
- Özkan, A. Rafet (2007). “Erzurum Mezar Yapılarında Uzay-Dünya-Hayat İlişkisi (Kozmolojisi)”, Türk İslamDüşünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu Bildirileri Kitabı C. III. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 497-513.
- Öztürk, Şahabettin, Bülent N. Kılavuz, Ülkü Can Karakuş (2007). “Siirt Ulu Cami Minaresi”, Vakıflar Dergisi XXX, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 385-405.
- Parlak, Sevgi, Kunt, H. İbrahim, Kocadağıstan, M. Argun (2001). “Siirt Ulu Camii Minaresi ve 2008 Yılı Restorasyonu”, Journal of Faculty of Letters/Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 30, S.1, 167-198.
- Parlak, Tahsin (2007). Tur-An Yolunda Aral’ın Sırları, Ankara: Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar FakültesiSeyirci, Musa-Topbaş, Ahmet (198?.) Afyonkarahisar Yöresi Türkmen Mezar Taşları, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
- Şentürk, A. Atilla (1994).”Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyare ve Sabiteler (Burçlar)”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 90, 131-180.
- Taçyıldız, Derya (2016). “Anadolu’da Başlangıcından MÖ I. Binyıla Kadar Gamalı Haç (Swastika) MotifininOrtaya Çıkışı ve Gelişimi”, Yüksek Lisans Tezi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Programı, Bilecik.
- Tarcan, Haluk (2003). Tarihin Başladığı Ön-Türk Uygarlığı Resmi Tarihin Çöküşü, İstanbul: Töre Yayınları.Wilson, Thomas (1896). The Swastika, The Swastika, The Earliest Known Symbol, And Its Migrations: WithObservations On The Migration Of Certain İndustries In Prehistoric Times, Washington: Smithsonian Institution United States National Museum.
- Yahya Agah B. Salih el İstanbuli (Çev Ü. Aytekin) (2002). Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm, İstanbul: Ocak İnternet Kaynakları
- https://kutadgubiligmetni.appspot.com/v.html (28.08.2008 tarihinde erişildi).
- http://www.turkkozmolojisi.com/2014/05/cepni-boyunun-tamgas-yengec-takmyldznn.html (04.09.2017 tarihinde erişildi).
- http://masivaturk.com/oz-tamgasi (03.08.2017 tarihinde erişildi).
- https://www.flickr.com/photos/caner/23546624182/ (03.08.2017 tarihinde erişildi). FOTOĞRAFLAR
