Author :
Abstract
Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, Birinci Beş Yıllık Sanayileşme Planı (1934) kapsamında kuruldu. Hammaddesi tamamen yurt içinde üretilen pamukları işlemek üzere kurulmasına karar verilen Fabrika, betonarme ve yığma karma inşaat tekniği ile Sovyetler Birliği’nde tasarlanmış ve yine aynı ülkeden alınan 8,5 Milyon Türk Liralık krediyle kurulması kararlaştırılmıştı. Türk- Sovyet (Rus) dostluğunun ilk önemli eseri olan ve SSCB'den gelen uzmanların rehberliğinde kurulmasına karar verilen fabrikanın temeli 20 Mayıs 1934'te dönemin Başbakanı İsmet İnönü tarafından atıldı. İnşası 16,5 ayda tamamlanan fabrika 16 Eylül 1935'te Ekonomi Bakanı Celal Bayar ve SSCB'den (Rusya) gelen misafir teknik heyetin katılımıyla hizmete açıldı. Halk tipi, ucuz pamuklu kumaş ve iplik üretmek için kurulan Sümerbank Kayseri Fabrikası, İşletme, Müdüriyet, Tamirhane ve Elektrik santrali gibi işletmeye yardımcı binalar, depolar ve sosyal tesislerin oluşturduğu 218.000 m2’si kapalı toplam 922.500'lik alana sahipti. Hizmete açıldığı yılda fabrikada iki bin beş yüz erkek, dört yüz kadın işçi ve 155 memur çalışıyordu. Fabrika ilk yılında yaklaşık 7600 ton pamuk işlemiş ve 23.628 kirmen (iğ) ile 5.750 ton iplik, 1.028 dokuma tezgâhı ile de 18 bin 364 metre kumaş üretmişti. Türkiye'de sanayileşme hareketini başlatan ve devlet tarafından yapılmış ilk tesis olan Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası, yapıldığı dönem ve konumu itibariyle, büyük bir devrimin eseridir. Yapılış amacı, ekonomik ve sosyal işlevi, Türkiye Cumhuriyeti'nin millileşme ve devlet desteği ile kalkınma çabalarıyla doğrudan ilgilidir. Bundan dolayı tesis, sadece Kayseri merkezli değil, o dönemde oluşturulmaya çalışılan “Modern Türkiye” hakkında da genel bir değerlendirme yapma fırsatı vermektedir.
Keywords
Abstract
The Sumerbank Kayseri Fabric Factory was established within the scope of the First Five-Year Industrialization Plan (1934). The factory, which was decided to be constructed completely for the processing of domestically produced cotton, was designed with the reinforced concrete and load-bearing composite wall construction techniques in the Soviet Union and decided to be established with the loan of 8.5 Million Turkish Liras, which was borrowed from the same country. The foundation of the factory, which was the first important work of the Turkish-Soviet (Russian) friendship and decided to be established under the guidance of the experts from the USSR, was laid by Prime Minister İsmet İnönü on 20 May 1934. The factory was completed in 16.5 months and opened on 16 September 1935 with the participation of the Minister of Economy Celal Bayar and the guest technical delegation from the USSR (Russia). Sümerbank Kayseri Factory, which was established to produce popular type, cheap cotton fabric and yarn, had a total area of 922,500 m2 of which a part of 218.000 m2 was a closed area, which is composed of auxiliary buildings, warehouses and social facilities such as enterprise, Directory, Repair Shop and Power Plant. In the year of its opening, there were two thousand five hundred male, four hundred female workers and 155 civil servants working in the factory. The factory processed about 7600 tons of cotton and produced 23,628 spindles and 5,750 tons of yarn, 1,028 weaving looms and 18 thousand 364 meters of fabric. Sümerbank Kayseri Fabric Factory, which initiated the industrialization movement in Turkey and was the first facility built by the state, is a work of a great revolution as its period of establishment and the location. Its construction objective and economic and social function are directly related to the attempts of the Turkish Republic to nationalize and develop with government support. Hence, the facility is not only based in Kayseri, also gives an opportunity to make a overall assessment about the 'Modern Turkey' that was attempted to be created in that period.
Keywords
- 50 Yılda Türk Sanayii (1973), Ankara: Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı yay.
- TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C: 23, Toplantı: 4, 18 Ocak 1950 tarihli 31. Birleşim. C. Gazeteler (Kullanılan gazeteler dipnotlarda belirtilmiştir)
- - Hâkimiyeti Milliye (1930 - 1934) - Hürbilek (1948 - 1949)
- - Çalışma Dergisi, Yıl l, S. 7, Haziran 1946 D. Telif Eserler
- AKGÜNDÜZ, Firuz (1976, Aralık),’’Sümerbank Kayseri Pamuklu Müessesesi’’, Sümerbank, C. 15, S. 174, s. 13
- APAK, Kemalettin-vd. (1952), Türkiye’de Devlet, Sanayi ve Maden İşletmeleri, İzmit: Selüloz bas. ASIM, Mehmet (1933, 5 Temmuz), ''Sümerbank'', Vakit.
- ASİLİSKENDER, Burak (2002), Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Mimaride ‘Modern’ Kimlik Arayışı;Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Örneği, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Bina Bilgisi Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
- Atatürk'ten Günümüze Türkiye Ekonomisi (2001), (Ed. Bahaeddin Yediyıldız), , Ankara: H.Ü. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü yay.
- ‘’Başbakan Kayseri Bez Fabrikasında’’, Endüstri, yıl 22, S. 2, Birinci teşrin 1936, s. 30 BATMAZ, Eftal- vd. (2006), İnşaatçılar Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı yay.,
- BAYDAR, Vedat (1948.08.21),“Kayseri Bez Fabrikasının Halini Açıklıyoruz”, Hürbilek. BAYDAR, Vedat (1948.09.11), ''Kayseri Bez Fabrikası Ne Halde'', Hürbilek.
- BAYDAR, Vedat (1948.10.09), ''Kayseri Bez Fabrikasında'',Hürbilek.
- BİLGE, Suat (1992), Güç Komşuluk, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
- BİSBEE, Eleanor (1951), The New Turks- Pioneers of the Republic, 1920-1950,Third Printing, Philadelphia: University of Pennsylvania
- BORATAV, Korkut (2006), Türkiye’de Devletçilik, Ankara: İmge Kitabevi, 2. Baskı.
- ‘’Bünyan Hali İpliği Fabrikası’’ (2015), Kayseri Ansiklopedisi C. 1, Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yay. No. 70, s. 273– 274
- Celal Bayar Diyor ki (1920- 1950), (haz., Nazmi Sevgen), İstanbul: Tan Matbaası
- Cumhuriyetin 50. Yılında Sümerbank (1933– 1973), (1973), Ankara: Tısa Matbaacılık sanayii
- DAVER, Abidin (1935, 20 Eylül), ‘’Kayseri Bez Fabrikası Yüksek Bir Medeniyet Abidesidir’’, Cumhuriyet.ERTAN, T.Faik (2011), “İsmet İnönü’nün Rusya Gezisi”, Atatürk’ten Soğuk Savaş Dönemine Türk-Rus İlişkileri” I. Çalıştay Bildirileri, 14-15 Mayıs 2010, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, s. 217– 219.
- ‘’Fabrikalarda’’(1946, Ocak), Endüstri, yıl 31, S. 5, s. 124.
- GLASNECK, Johannes (1976), Kemal Atatürk ve Çağdaş Türkiye, (çev. Arif Gelen) , Ankara: Onur yay.
- GÖNLÜBOL, Mehmet- SAR, Cem (1968), Olaylarla Türk Dış Politikası 1919– 1965, Ankara: A. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi yay.
- GÜNÇE, E. (1967), ‘’Early Planning Eksperiences in Turkey’’, Planning In Turkey (selected Papers), (Ed. S. İlkin– E. İnanç), Ankara: ODTU Faculty of Administrative Seciences, Pablication No. 9, s. 11– 12.
- HÜSREV, İsmail (1934, Nisan), ‘’Beş Senelik Sanayi Programı ve Kredi Meselesi’’, Kadro, S. 28, s. 19– 23. İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi (1950), İstanbul: C. 6.
- İLKİN, Selim (1980), “Birinci Sanayi Planının Hazırlanışında Sovyet Uzmanlarının Rolü”, Ankara: ODTÜ Gelişim Dergisi 1979-1980 Özel Sayısı.
- İLKİN, Selim (1981), ‘’Birinci Sanayi Planı Döneminde ABD’LI Uzmanlara Hazırlatılan ’’Türkiye’ninİktisadi Bakımdan Umumi Bir Tetkiki Adlı Rapor’’, Atatürk Dönemi Türkiye Ekonomisi Semineri, 8 – 11 Haziran 1981, İstanbul: Yapı Kredi Bankası Atatürk Yılı Armağanı, s. 221 – 232.
- İLKİN, Selim (2004), ''Birinci Sanayi Planı'nın Hazırlanışında Sovyetlerin Rolü'', Cumhuriyet'in Harcı (İkinci kitap), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., s.201– 238.
- İNAN, Afet (1972), Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Birinci Sanayi Planı 1933, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
- İNALCIK, Halil (2008), Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul:
- İNÖNÜ, İsmet(2003), Konuşma, Demeç, Makale, Mesaj ve Söyleşiler, 1933– 1938, Ankara: TBMM Kültür Sanat yay.
- İNÖNÜ, İsmet (2009), İsmet İnönü’nün Hatıraları, C. 2, (hzl. Sebahattin Selek), Ankara: Bilgi yay.“İşçinin Mesken Derdi Hallediliyor”, Hürbilek, 21 Nisan 1950
- “Kayseri Bez Fabrikası Müdürü Turan Dirik’in Endüstri Dergisine Yazdığı Mektup’’(1946, Ocak), Endüstri, yıl 31, S. 5, s. 121.
- “Kayseri Kombinası Büyük Törenle Açıldı’’,(1935. 09. 26) Uyanış– Servetifünun, C. 78, S. 14. “Kayseri Bez Fabrikası İşçileri Zam İstiyorlar”, Hürbilek, 5 Haziran 1948.
- “Kayseri Bez Fabrikası işçiye neden zam vermiyor?”, Hürbilek, 18 Eylül 1948.KAZMAZ, Süleyman (1945, 1 Ekim), ‘’Kayseri Bez Fabrikası’’, Ülkü, s. 12.
- KESER, İhsan (1993), Türkiye’de Siyaset ve Devletçilik, Ankara: Gündoğan yay.
- KOLESNİKOV, Aleksandr (2010), Atatürk Dönemi Türk– Rus İlişkileri, (çev. İlyas Kamalov) , Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi yay.
- KURUÇ, Bilsay (1993), Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., No. 580,C. 2.
- MAKAL, Ahmet (1999), Türkiye'de Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri (1920-1946), Ankara:İmge yay. NADİ, Yunus (1936, 26 Şubat), “Kayseri Bez Fabrikası”, Cumhuriyet, s. 6.
- ÖZGİRGİN, Ferit (1973, Ekim), ‘’Cumhuriyet’in 50. Yılında Türkiye’de Pamuklu Sanayii’’, Sümerbank, C. 12, S. 136, s. 45.
- ROZALİYEW, Y. N. (1978), Türkiye’de Kapitalizmin Gelişme Özellikleri (1923 – 1960), (çev. Azer Yaran), Ankara: Onur yay.,
- ‘’Sanayileşen Türkiye– Kayseri’de Büyük Mensucat Fabrikasının Temeli Atıldı’’,(1934. 05. 31) Uyanış Servet-i fûnun, C. 76/12, S., 1971/286, s. 4.
- SEMİZ, Yaşar (1996), Atatürk Dönemi Milli İktisat Politikası- Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Konya: Saray Kitabevi.
- SEMİZ, Yaşar (2002), ‘’1923– 1938 Döneminde Türkiye’nin Sanayi Politikası’’, Türkler, C. 17, (s. 710- 718), Ankara: Yeni Türkiye yay.
- TEKELİ, İlhan- İLKİN, Selim(1982), Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu, Ankara: ODTÜ yay.
- THORNBURG, Max Weston (1949), Turkey, an Economik Appraisal,TheTwentieth Century Fund, New York.
- TOKGÖZ, Erdinç (2001), ''Atatürk Dönemi İktisat Politikaları'', Atatürk'ten Günümüze Türkiye Ekonomisi,(Ed. Bahaeddin Yediyıldız), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü yay., (s. 18- 36)
- Türk Ansiklopedisi, C. IX, Ankara, 1958, s.24
- UZ, Funda, (2017, Temmuz-Ağustos), ''Aftermath-Yıkım ve Yeniden Kurulum: Sümerbank Kayseri’den AGÜ Eğitim ve Rektörlük Binasına'', Mimarlık, S. 396, s. 37- 45.
- ÜLKEN, Yüksel (1981), Atatürk ve İktisat, Ankara: İş Bankası Kültür Yay. ÜZEL, Sahir (1935, 25 Haziran), ‘’Kayseri Fabrikası’’, Cumhuriyet.
- VANDOV, Dimitır (2014), Atatürk Dönemi Türk-Sovyet İlişkileri, İstanbul: Kaynak Yayınları
